در چند سال گذشته دیدگاه های مختلفی در مورد توسعه اقتصادی جمهوری اسلامی ایران از طریق همگرایی در اتحادیه اقتصادی اوراسیایی مطرح شده است. برخی معتقد هستند، اتحادیه اقتصادی اوراسیایی به دلیل سابقه ارتباطات فرهنگی و اهمیت ژیوپلیتیک اعضای آن و همچنین ضرورت توسعه اقتصادی کشور از طریق همگرایی اقتصادی منطقه ای باید مورد توجه سیاست خارجی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد. برخی دیگر معتقد می باشند، همگرایی با اتحادیه اقتصادی اوراسیایی می تواند، چالش هایی را برای ایران به همراه داشته و زمینه پی گیری سیاست های توسعه گرایی بیشتر روسیه را فراهم آورد و در نتیجه با افزایش نفوذ سیاسی و اقتصادی روسیه در منطقه، ایران هر چه بیشتر گرفتار رقابت ژیوپلیتیک شود. این مقاله تلاش دارد تا فرصت های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در همگرایی با اتحادیه اقتصادی اوراسیایی را مورد بررسی قرار دهد. پرسش اصلی این است که همگرایی جمهوری اسلامی ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیایی چه فرصت های اقتصادی را برای کشورمان ایجاد خواهد کرد؟ و این فرضیه را به آزمون گذاشته است که همگرایی مقدماتی ایران با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیایی باعث خواهد شد، ضمن کاهش فشار تحریمی غرب، بسترهای لازم برای توسعه اقتصادی و تجارت خارجی ایران و بهره مندی از ظرفیت های اقتصادی اتحادیه فراهم آید. یافته های مقاله حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای، موید فرضیه مقاله است.

همگرایی اقتصادی منطقه ای و منطقه گرایی ضمن اینکه حرکت به سمت جهانی شدن تلقی می شود، منافع اقتصادی، رفاهی و تجاری قابل توجهی برای کشورهای عضو به همراه دارد. هدف اصلی مقاله حاضر، ارزیابی کارآمدی و موفقیت همگرایی اقتصادی کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا است. برای این منظور، دو معیار عمده «همگنی و نزدیکی شاخص ها» و «درجه همگرایی تجاری» برای کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا طی دوره 2020-2000 مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته است. نتایج به دست آمده نشان می دهد با همگرایی اقتصادی، دامنه و شکاف درآمد سرانه برای برخی کشورها کاهش و برای برخی دیگر رو به افزایش بوده است. همچنین نتایج این مطالعه نشان می دهد، طی دوره موردنظر، افزایش سهم تجارت درون منطقه ای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران همسو با توسعه تجارت ایران نبوده است. در واقع توسعه و تعمیق تجارت درون منطقه ای نه تنها به توسعه تجارت اتحادیه و ایران منجر نشده است، بلکه به انحراف تجارت ایران نیز انجامیده است. تحلیل نقاط قوت و ضعف و فرصت ها و چالش ها حاکی از این موضوع است که عدم توسعه تجارت درون منطقه ای بیشتر ناشی از ساختار صادراتی اعضا است و به همین دلیل، امکان توسعه تجارت درون منطقه ای و همگرایی اقتصادی در این اتحادیه ضعیف به نظر می رسد. در عین حال، پیش بینی می شود با ارتقای ساختار اقتصادی تجاری ایران، امکان بهره گیری بیشتر از منافع همگرایی اقتصادی با این اتحادیه فراهم شود.

هدف این نوشتار بررسی ابعاد و منافع مشارکت ایران در همگرایی اوراسیایی در تعامل با روسیه است. با وجود تاکیدهای نظری تاکنون به این مهم توجه عملی نشده است که نبود نگاه عینی به روندها و منافع، شناخت ناکافی ظرفیت ها، نبود راهبرد کلان اوراسیایی، نگاه دنباله رو به «روندساز»ها و روندهای برساخته در این حوزه از دلیل های اصلی این موفق نبودن هستند. این نوشتار با رویکرد قیاسی-تحلیلی به نظر و عمل تهران و مسکو در همکاری و همگرایی در اوراسیای بزرگ ابعاد این موضوع را با نگاهی آینده پژوهانه بررسی می کند. در این زمینه، تاکید می شود که اوراسیا منطقه ای پویا در گذار نظم های منطقه ای و بین المللی به نظم جدید و فرایند جدید منطقه ای شدن روابط بین الملل است که به واسطه ظرفیت های خود در آینده نظم بین الملل، جایگاهی محسوس خواهد داشت. تحول در مفاهیم هژمون و قدرت بزرگ و نیز منفعت محور و نه ارزش محوربودن این روند، بستر مناسبی برای همگرایی گزینشی و حاکمیتی برای کشورهای مختلف از جمله ایران فراهم می کند. برای نتیجه، ضمن تاکید بر منافع چندبعدی مشارکت ایران در همگرایی اوراسیایی، تصریح می شود که سیاست خارجی فعال و اثربخش در این بردار، نیازمند شناخت دقیق اوراسیا، ظرفیت ها و جایگاه آن در معادله های آتی منطقه ای و بین المللی، اجماع در داخل در خصوص راهبرد مشخص، به کارگرفتن رویکرد چندبرداری و تعامل متوازن با همه طرف های دخیل در همگرایی، تعامل با مسکو به عنوان بازیگر محوری این فرایند دست کم در میان مدت، دوری از تاکید غیرلازم بر متغیرهای «غرب»، «روسیه» و «چین» و هم زمان تلاش برای روندسازی است.

فدراسیون روسیه به عنوان وارث اصلی اتحاد جماهیر شوروی در 31 دسامبر 1991 با ایجاد تجمعی از کشورهای باقی مانده از فروپاشی توانست یازده جمهوری از پانزده جمهوری تازه استقلال یافته را گرد خود آورد. سیاست روسیه در دوران پسا شوروی در قبال منطقه اوراسیای مرکزی نشان دهنده این مطلب است که این کشور در تلاش است تا ضمن حفظ حوزه پیرامونی خود، بر روندها و سیاست های این کشورها نیز صاحب اثر باشد. از همین رو رویکرد چندجانبه گرایی، تشکیل و تقویت سازمان های منطقه ای یکی از مهم ترین رویکردهای روسیه برای همسو نمودن کشورهای اوراسیای مرکزی با اهداف، منافع و سیاست های خود به شمار می رود.در مقاله حاضر بر مبنای اهمیت و جایگاه دیدگاه چندجانبه گرایی و همگرایی در سیاست خارجی روسیه به بررسی مجموعه اقدامات و تلاش های فداسیون روسیه برای ایجاد همگرایی در اواسیای مرکزی در سه مجموعه همگرایی سیاسی، امنیتی و اقتصادی پرداخته و سپس فهم توفیق و عدم توفیق همگرایی اوراسیایی روسیه در این راستا تحلیل می شود. بدین ترتیب پرسش اصلی این مقاله عبارت است از اینکه، فدراسیون روسیه برای ایجاد همگرایی منطقه ای در اوراسیای مرکزی با چه چالش ها و محدودیت هایی رو به رو است؟ و یافته های این مقاله چنین است که وجود محدودیت های اقتصادی در داخل روسیه برای پاسخ به نیازهای مادی و فناوری منطقه، برخی چالش ها در سطح منطقه اوراسیای مرکزی در کنار موانع فرامنطقه ای همچون حضور و مداخله بازیگران فرا منطقه ای سبب شده است که روسیه نتواند یک همگرایی منطقه ای کارآمد و مؤثر در اوراسیای مرکزی تشکیل دهد.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا و بریکس از نهادهای متاخر در جهت ایجادیک سازمان قوی و منسجم برای تامین منافع ملی، جمعی و تاثیرگذار بر اقتصاد و سیاست بین الملل تشکیل شده که در مسیر یکپارچگی عملکرد متفاوتی داشته­اند. اتحادیه، در مسیر همگرایی در امر نهادگرایی، تنظیم مقررات، قراردادهای تجارت ترجیحی و تجارت آزاد  که منجر به رشد تجاری در میان کشورهای عضو شده موفق بوده است. از طرف دیگر، بریکس نهادی مهم متشکل از کشورهای بزرگ در حال توسعه، سرمایه دار و تاثیر گذار بر اقتصاد جهانی است که در حال حاضر به مثابه یک ائتلاف بین الدولی با برنامه اقتصادی مشخص می­باشد و هنوز تا تبدیل شدن به یک سازمان اقتصادی فاصله دارد، ولی به لحاظ ماهوی و جغرافیایی می­توان آن را یک نهاد اقتصادی فرامنطقه­ای به حساب آورد که به دنبال ارتقاءمدل توسعه اقتصادی خاص خود می­باشد و در صدد است با افزایش همگرایی اقتصادی بین اعضاء، الگوی توسعه اقتصادی خود را تحکیم نماید. بریکس در مقایسه با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، هیچ یک از مراحل همگرایی اقتصادی را که شامل قرارداد تجارت ترجیحی، تجارت آزاد، ایجاد اتحادیه گمرکی، حذف تعرفه های تجاری و تعرفه­های مشترک تجارت خارجی است را خلق نکرده است و از طریق بیانیه­ها و یادداشت تفاهمات، مکانیسم همکاری را برای اعضاء ترسیم می­کند. هدف این تحقیق بررسی همگرایی در این دو نهاد است و می خواهد به این سوال پاسخ دهد که کدامیک از سازمانهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و بریکس در زمینه همگرایی موفقیت بیشتری کسب کرده­اند؟ با استفاده از روش پژوهشی کیفی و رویکردمقایسه تطبیقی با بررسی آمار تجاری و اقتصادی و اقداماتی که هر دو نهاد از زمان شکل­گیری به انجام رسانده­اند، به این نتیجه می­رساند که اتحادیه اقتصادی اوراسیا در تامین اهداف همگرایانه در امر تجارت موفق­تر عمل کرده اماقابلیت بریکس در همگرایی سیاسی و توسعه اقتصادی بیشتر بوده است.

سال 2007 میلادی را می توان سرآغاز یکی از عمیق ترین و تاثیرگذارترین بحران های جهانی دانست. بحران مالی و اقتصادی جهان که از ایالات متحده آمریکا کلید خورد، به سرعت در میان سایر کشورهای عضو نظام سرمایه داری شیوع یافت و دامن آنها را نیز گرفت. اتحادیه اروپایی به عنوان یکی از مهمترین بازیگران نظام بین الملل با شالوده سیاسی و اقتصادی لیبرال دموکراتیک استثنایی بر این امر نبود، اما آنچه بیش از همه اهمیت این بحران و مدیریت آن در اتحادیه اروپایی را نزد تحلیلگران برجسته تر ساخت، تاثیر این بحران بر روند همگرایی سیاسی و امنیتی اروپایی بود. از ابتدای شکل گیری بحران تا کنون این سوال نزد صاحب نظران مطرح بوده و هست که بحران مالی و اقتصادی اروپا چه تاثیری بر همگرایی سیاسی و امنیتی اتحادیه برجای گذاشته است. فرضیه این مقاله این است که نظر به بنیان اقتصادی همگرایی اروپایی - به رغم موفقیت اتحادیه اروپایی در مدیریت این بحران - بحران مالی و اقتصادی اروپا ضمن آسیب زدن به همگرایی سیاسی و امنیتی اروپا، به دلیل روند کند احیای اقتصادی و شکننده بودن اقتصاد اروپا، همچنان سایه تهدید خود را بر فراز همگرایی سیاسی و امنیتی اروپایی حفظ نموده است.

منطقه ­گرایی و همگرایی ­های منطقه ­ای یکی از سازوکارهای مهم در توانمندسازی و توسعۀ کشورها در دوران جدید است. در دهه ­های اخیر، فدراسیون روسیه به­ عنوان بزرگ­ترین و قوی­ترین کشور جداشده از اتحاد شوروی، تلاش های زیادی برای منطقه­ گرایی در اوراسیا انجام داده است. در این میان، اتحادیۀ اقتصادی اوراسیایی مهم ترین و فعال­ترین اتحادیه در قلمروی اتحاد شوروی است که با محوریت روسیه از سال 2015 به وجود آمده است. جمهوری اسلامی ایران که همواره از فرایندهای منطقه­گرایی در حوزه­های پیرامونی و سازما ن های منطقه­ای شرق و غرب کنار گذاشته شده یا به آن ها وارد نشده است، همکاری و همگرایی با اتحادیۀ اقتصادی اوراسیایی را در دستور کار قرار داده است. امضای موافقت نامۀ موقت تشکیل منطقۀ آزاد تجاری میان جمهوری اسلامی ایران و اتحادیۀ اقتصادی اوراسیایی در سال 2018 گامی در این زمینه بوده است. بر این اساس، این پرسش مطرح می­شود که سیاست های منطقه­ گرایی روسیه و ایران در چارچوب همگرایی اقتصادی اوراسیایی چگونه است و چه هدف هایی را دنبال می کنند؟ این نوشتار را به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از داده های کتابخانه ای و اسنادی انجام داده ایم. نتایج نوشتار نشان می دهد که برخلاف نام اقتصادی موافقت نامه، هدف های سیاسی و ژئوپلیتیکی آن برای روسیه و ایران اهمیت و اولویت بالایی دارد. همچنین تحریم های گستردۀ ایالات متحد علیه ایران و تنگاهای ژئوپلیتیکی روسیه و چالش با غرب سبب شده است بر حسب ضرورت و نیاز روسیه و ایران در چارچوب اتحادیۀ اقتصادی اوراسیایی همکاری کنند.

از طرح اولین پیشنهاد در خصوص همکاری های اقتصادی در میان کشورهای حوزه اوراسیای مرکزی در سال 1994 تا تشکیل اتحادیه اقتصادی اوراسیایی در سال 2015، بیش از دو دهه می گذرد. طی این مدت در جهت ایجاد همگرایی اقتصادی در منطقه اوراسیای مرکزی اقدامات متفاوتی همچون تشکیل جامعه اقتصادی اوراسیایی در جهت گسترش و هماهنگی فعالیت های اقتصادی و نیز ایجاد اتحادیه گمرکی و فضای اقتصادی مشترک در میان کشورهای منطقه به منظور تسهیل روابط اقتصادی صورت پذیرفته است.حال سوال اصلی این است که همگرایی اقتصادی در اوراسیای مرکزی طی سا ل های پسا شوروی چه میزان موفقیت آمیز بوده است؟ در پاسخ به این پرسش از منظر سیاست بین الملل و مطالعات منطقه ای بر اساس چهار متغیر الگویی کانتوری و اشپیگل خصوصا ماهیت همبستگی بالاخص از وجه همبستگی اقتصادی و نیز از منظر اقتصادی سیاسی بین المللی موضوع مورد ارزیابی قرار می گیرد و بر اساس این دو دیدگاه میزان موفقیت همگرایی در منطقه مورد مطالعه و تحلیل قرار می گیرد. این تحقیق نشان می دهد که میزان موفقیت همگرایی اقتصادی در اوراسیای مرکزی بالا نبوده است و در صورت ادامه روندهای گذشته ضعیف باقی می ماند، اما منطقه ظرفیت های مغفولی دارد که می تواند این مسیر را تغییر دهد.